Powszechne jest wykorzystanie zorganizowanej części przedsiębiorstwa (ZCP) w celu realizacji nowych wydzielonych projektów lub dokapitalizowania spółek. Praktyka obrotu gospodarczego wskazuje, że może być ono z powodzeniem zastosowane do takich procesów jak przekształcenie poprzedzone wyceną spółki , czy uporządkowanie grup kapitałowych (reorganizacja i restrukturyzacja).
Praktycznie w odniesieniu do każdej formy prawnych działalności gospodarczej (jednoosobowa działalność gospodarcza, spółka cywilna, jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo – akcyjna, z ograniczoną odpowiedzialnością, czy spółka akcyjna) można mówić, że możliwe jest wyodrębnienie jego zorganizowanej części. Z punktu widzenia wyceny zorganizowanej części przedsiębiorstwa, w szczególności skutków prawnych, podatkowych i rachunkowych zasadne jest rozróżnienie tych dwóch pojęć.
Przedsiębiorstwo zostało zdefiniowane w przepisach Kodeksu cywilnego, gdzie warunkiem jest przeznaczenie zorganizowanego zespołu składników materialnych i niematerialnych na potrzeby prowadzonej działalności gospodarczej. Obejmuje ono w szczególności:
Zgodnie z intencją i wskazaniem ustawodawcy zarówno składniki materialne jak i niematerialne muszą być wykorzystywana na potrzeby prowadzonej działalności gospodarczej. O działalności gospodarczej można mówić, jeżeli dana aktywność jest zorganizowana, ma zarobkowy charakter, jest prowadzona we własnym imieniu oraz w sposób ciągły (Art. 3 ustawa z dnia 6 marca 2018 r. Prawo przedsiębiorców).
Na gruncie prawa cywilnego nie określono, czym jest ZCP, co nastręcza wiele trudności zarówno prawnych (kwestia sukcesji prawnej) jak i podatkowych (zarówno na gruncie podatku dochodowego, jak i podatku od towarów i usług). Uchwała Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 25 czerwca 2008 r. III CZP 45/08 wskazuje, że zorganizowana część przedsiębiorstwa jest jednostką, posiadającą następujące cechy:
Pojęcie ZCP zostało określone na gruncie prawa podatkowego, zarówno w ustawie o podatku dochodowym jak i ustawie o podatku od towarów i usług. Warunkiem koniecznym jest jego wyodrębnienie organizacyjne i finansowe w ramach istniejącej już firmy, a w szczególności ich zespół, w tym zobowiązań, przeznaczonych do realizacji określonych zadań gospodarczych, który zarazem mógłby stanowić niezależne przedsiębiorstwo samodzielnie realizujące te zadania (art. 5a pkt 4 ustawa o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz art. 4a pkt 4 ustawa o podatku dochodowym od osób prawnych).
Praktyka orzecznictwa i interpretacyjna organów podatkowych (np. Interpretacja indywidualna Dyrektora Izby Skarbowej w Łodzi z 2 października 2015 r. o sygn. IPTPP3/4512-254/15-4/MJ) wskazuje, że warunek wyodrębnienia finansowego jest spełniony, gdy:
Warunek wyodrębnienia organizacyjnego i funkcjonalnego jest spełniony, jeżeli:
Mając na uwadze definicje ZCP należy wskazać, że określenie “zespół składników majątkowych” obejmuje także jego zadłużenie. W praktyce oznacza to, że elementami takiego zespołu powinny być w szczególności aktywa trwałe, aktywa obrotowe, zobowiązania a także czynnik ludzki – pracownicy. Mając powyższe na uwadze nie mamy do czynienia ze zbyciem ZCP jeżeli dochodzi do zbycia pojedynczych elementów majątku, gdyż te nie będą stanowiły nigdy zespołu umożliwiającego prowadzenie działalności gospodarczej, przykładowo zbycie wyłącznie nieruchomości nie będzie stanowić zbycia ZCP.
Sprzedaż ZCP prowadzi do powstania sukcesji jednostkowej, która to nie powoduje przejścia ogółu praw i obowiązków na nabywcę. Skutkiem transakcji sprzedaży ZCP jest jedynie przeniesienie praw (wierzytelności) z umowy z kontrahentami o ile możliwość ta nie została wyłączona w umowie sprzedaży. Przeniesienie zobowiązań w ramach ZCP wymaga zgody wierzyciela, przy czym taka zgoda może zostać udzielona już w łączącej strony umowie albo w późniejszym oświadczeniu (art. 519 Kodeks Cywilny). Co istotne, nabywca ZCP jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa, chyba że w chwili nabycia nie wiedział o tych zobowiązaniach, mimo zachowania należytej staranności. Odpowiedzialność nabywcy ogranicza się do kwoty nabycia przedsiębiorstwa według stanu w chwili nabycia, a według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Odpowiedzialności tej nie można bez zgody wierzyciela wyłączyć ani ograniczyć (art. 554 Kodeks Cywilny).
Dowodem zbycia ZCP jest umowa sprzedaży. Jeżeli w skład sprzedawanego przedsiębiorstwa nie wchodzą nieruchomości, wówczas nie ma obowiązku jej sporządzania w formie aktu notarialnego ani też w formie pisemnej z podpisami poświadczonymi notarialnie. W przypadku, gdy transakcja zbycia/aportu/darowizny jest przez spółki prawa handlowego wówczas do jej przeprowadzenia wymagana jest uchwała wspólników lub akcjonariuszy o wyrażeniu zgody na przeprowadzenie takiej transakcji.
Określenie czy w danej transakcji doszło do sprzedaży ZCP czy pojedynczych składowych majątku jest kluczowe z punktu podatku od towarów i usług. Mianowicie sprzedaż niepowiązanych ze sobą (niestanowiących zespołu) elementów majątku będzie opodatkowane podatkiem od towarów i usług. Jeżeli natomiast ich sprzedaż nastąpiła w ramach ZCP wówczas taka transakcja korzysta z wyłączenia z zakresu opodatkowania (art. 6 pkt. 1 ustawa o podatku od towarów i usług). Przy czym przez zbycie należy rozumieć: sprzedaż, darowizną, wniesienie aportem, zamianę (wyrok WSA w Poznaniu z dnia 7 października 2009 r., sygn. akt I SA/Po 491/09).
Przepisy w zakresie podatku od towarów i usług określają także obowiązki nabywcy zorganizowanej części przedsiębiorstwa. Na nabywcę przechodzi obowiązek kontynuowania korekt w zakresie podatku naliczonego, które obowiązywały podatnika zbywającego ZCP, przy czym korekty te dotyczą rozliczenia podatku naliczonego, wynikającego z zakupu środków trwałych, jak i innych np. zapasów (art. 90 – 91 ustawa o podatku od towarów i usług).
Zbycie zorganizowanej części na gruncie podatku dochodowego jest traktowane jak sprzedaż poszczególnych elementów majątkowych. W praktyce oznacza to powstanie przychodu z tytułu działalności gospodarczej (art. 14 ust. 2 pkt 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych) oraz odpowiednio kosztów uzyskania przychodu, np. koszty zawarcia transakcji, wyceny ect. Jeżeli jednak do zbycie zorganizowanej części nastąpiło w ramach umowy darowizny wówczas transakcja taka będzie opodatkowana na zasadach określonych w ustawie o podatku od spadku i darowizn, a tym samym nie będzie podlegać opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych. Dodatkowo, jeżeli nabycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa nastąpiło w drodze dziedziczenia lub zapisu windykacyjnego jego własności osoby fizycznej możliwe jest przy spełnieniu określonych warunków uzyskania zwolnienia także z podatku od spadku i darowizn (art. 4a ustawa o podatku od spadków i darowizn).
Odmienne skutki podatkowe będzie miało wniesienie zorganizowanej części przedsiębiorstwa w formie aportu. W takim przypadku zachowana zostanie neutralność podatkowa, ponieważ zwolnieniu z opodatkowania podlegają przychody z kapitałów pieniężnych, jeżeli przedmiotem wkładu niepieniężnego jest przedsiębiorstwo lub jego część (art. 21 ust. 1 pkt 109 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz art. 12 ust. 4 pkt 25 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych).
Transakcja zbycia spowoduje obowiązek zapłaty podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC). w przypadku nabycia firmy np. spółki, to kupujący będzie musiał zapłacić PCC według stawki zależnej od rodzaju składnika majątkowego wchodzącego w skład spółki. PCC od wszelkich nieruchomości i ruchomości wchodzących w jego skład wyniesie 2% ich wartości rynkowej. W odniesieniu do pozostałych aktywów np. wierzytelności, podatek zostanie naliczony według stawki 1% (art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych). Tym samym kluczowa staje się wycena zorganizowanej części przedsiębiorstwa do celów podatkowych.
Wycena ZCP jest kluczowym aspektem zarówno w przypadku zbycia, jak i podziału czy wniesienia aportem do innego podmiotu. Zgodnie z podejściem ostrożnościowym, tj. w celu zapewnienia bezpieczeństwa transakcyjnego wycena ZCP powinna być przeprowadzona co najmniej w oparciu o dwie metody.
Wycena zorganizowanej części przedsiębiorstwa może być dokonana różną metodą w zależności do przyjętego podejścia. Możliwe są następujące podejścia: majątkowe, porównawcze i dochodowe. Wycena zorganizowanej części przedsiębiorstwa powinna uwzględniać także:
Podejście majątkowe – wycena zorganizowanej części przedsiębiorstwa następuje w oparciu o wartość księgową składników majątkowych. Urynkowienie jej następuje przez dokonanie wymaganych korekt. Kluczowymi metodami wyceny zorganizowanej części przedsiębiorstwa w tym podejściu jest: metoda skorygowanej wartości aktywów netto, metoda wartości likwidacyjnej, metoda wartości odtworzeniowej (metody te zostały szczegółowo przedstawione w artykule „Wycena przedsiębiorstwa”). Podejście to należy uznać za najbardziej odpowiednie, jeżeli w wycenianej jednostce przeważają rzeczowe składniki majątkowe (np. maszyny, urządzenia, środki transportu, czy nieruchomości), zaś składniki niematerialne są możliwe do zidentyfikowania przez wyceniającego, a także wycena umożliwia określenie ich istotności dla całkowitej wartości wycenianej spółki.
Podejście dochodowe – wycena zorganizowanej części przedsiębiorstwa następuje z uwzględnieniem zdolności wycenianej wyodrębnionej spółki do generowania nadwyżek z tytułu przepływów pieniężnych. Za pomocą odpowiedniej stopy procentowej prognozowane przepływy pieniężne są doprowadzane do ich bieżącej wartości, na podstawie której dokonywana jest wycena. Usługi wyceny ZCP powinny być dokonywane tą metodą, jeżeli w majątku firmy przeważają składniki niematerialne. Za najbardziej powszechne metody stosowane w tej grupie przedsiębiorstw należy uznać: metodę zdyskontowanych przepływów pieniężnych, metodę zdyskontowanych zysków, metodę zdyskontowanych dywidend (metody te zostały szczegółowo przedstawione w artykule „Wycena przedsiębiorstwa”). Metody te uwzględniają przede wszystkim premię za ryzyko oraz stopy zwrotu z zaangażowanego kapitału, przez co są one rekomendowane dla wycen inwestorskich.
Podejście porównawcze – wycena zorganizowanej części przedsiębiorstwa w tym podejściu zakłada, że co najmniej dwa podobne przedsiębiorstwa powinny posiadać zbliżoną wartość. Kluczowym aspektem w tych metodach jest odpowiedni dobór porównywanych firm oraz wykorzystywanych do wyceny wskaźników. Wyceniający stosując tą metodę powinien uwzględnić poziom rentowności, zaangażowanego majątku, strukturę organizacyjną, w przedsiębiorstwach o podobnych cechach, co wyceniana cześć przedsiębiorstwa. Najbardziej spopularyzowanymi wskaźnikami mającymi zastosowanie w tym podejściu są: wskaźnik cena/zysk (P/E), EV / EBIT, EV / EBITDA (wskaźniki te zostały szczegółowo przedstawione w artykule na temat wyceny przedsiębiorstwa). jest to metoda najbardziej właściwa dla wyceny spółek giełdowych.
Istotnym zagadnieniem jest również odpowiednie zaksięgowanie nabytej ZCP, jedną z możliwości jest metoda nabycia.
