Przedsiębiorstwa działające na rynku podejmują działania związane z konsolidacją, obejmują zarówno połączenia spółek jak i przejęcia. Procesy konsolidacyjne są podejmowane w celu podwyższenia kapitału przez zwiększenie wartości firmy, zmniejszenia kosztów operacyjnych, czy zwiększenia ceny akcji.
Ekonomicznymi przesłankami uzasadniającymi proces konsolidacji przedsiębiorstw jest dążenie do budowy przewagi konkurencyjnej, dostęp do większych rynków zbytu, uzyskiwanie korzyści skali, zwiększenie zdolności do pozyskiwania źródeł finansowania, optymalizacja lub uproszczenie struktury organizacyjnej i właścicielskiej. Proces łączenia się jednostek gospodarczych dotyczy zarówno spółek prawa handlowego (spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo – akcyjna, z ograniczoną odpowiedzialnością, akcyjna, prosta spółka akcyjna) jak i innych podmiotów, np. spółki cywilnej, czy osób fizycznych prowadzących samodzielną działalność gospodarczą. Zgodnie z przepisami kodeksu spółek handlowych połączenie może być dokonane przez:
W odniesieniu do procesu konsolidacji spółek zastosowanie mają przepisy sukcesji generalnej, w myśl której każda z tych spółek wstępuje z dniem połączenia we wszystkie prawa i obowiązki spółki przejmowanej albo spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki[2]. Dniem połączenia jest dzień wpisania łączenia do rejestru właściwego według siedziby, odpowiednio spółki przejmującej albo spółki nowo zawiązanej.
Z tego względu zasadna jest korekta wartości nabywanej spółki jak i wartość nowo powstałej jednostki o wartość bieżących zobowiązań na dzień połączenia.
Łączenie się spółek wymaga uchwały zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia każdej z łączących się spółek, powziętej większością trzech czwartych głosów, reprezentujących, co najmniej połowę kapitału zakładowego, o ile umowa lub statut spółki nie przewidują w tym zakresie bardziej restrykcyjnych wymogów[3]. Uchwała w tej sprawie powinna zawierać nie tylko zgodę na plan połączenia, ale także zgodę na ewentualne zmiany w umowie spółki przejmowanej albo statutu spółki przejmującej bądź na proponowane zapisy w umowie lub statucie nowej spółki. Uchwała o połączeniu powinna być umieszczona w protokole sporządzonym przez notariusza[4]. Proces łączenia przedsiębiorstw jest procesem złożonym i wielofazowym. Jego poprawne przeprowadzenie wymaga zastosowania kilku aktów prawnych, w szczególności kodeksu spółek handlowych, ustawy o rachunkowości, czy kodeksu pracy, ustaw podatkowych. Prawidłowe przeprowadzenie wymaga odpowiedniego przygotowania poszczególnych jego etapów.
Pierwszym etapem jest przygotowanie planu, który to jest pisemnym uzgodnieniem między łączącymi się spółkami, co do: typu, firmy i siedziby każdej z łączących się spółek, sposobu łączenia. W przypadku połączenia przez zawiązanie nowej spółki plan połączenia określa typ, firmę i siedzibę powstającej spółki. Plan połączenia powinien określać także: stosunek wymiany udziałów lub akcji spółki przejmowanej bądź spółek łączących się przez zawiązanie nowej spółki na udziały lub akcje spółki przejmującej bądź spółki nowo zawiązanej i wysokość ewentualnych dopłat, zasady dotyczące przyznania udziałów albo akcji w spółce przejmującej bądź w spółce nowo zawiązanej, dzień, od którego udziały albo akcje, uprawniają do uczestnictwa w zysku spółki przejmującej bądź nowo powstałej spółki, prawa przyznane przez spółkę przejmującą bądź spółkę nowo zawiązaną wspólnikom oraz osobom szczególnie uprawnionym w spółce przejmowanej bądź w spółkach łączących się przez zawiązanie nowej spółki, szczególne korzyści dla członków organów łączących się spółek, a także innych osób uczestniczących w połączeniu, jeżeli takie zostały przyznane[3]. Kolejnym etapem jest opinia biegłego w zakresie rzetelności oraz poprawności sporządzenia planu połączenia. Opinia biegłego powinna zawierać, co najmniej:
Trzecim etapem procesu konsolidacyjnego jest ujęcie łączenia w księgach rachunkowych. Kluczowa jest tu nie tylko znajomość ustawy o rachunkowości, ale także posiadanie umiejętności doboru właściwej metody wyceny, jej przeprowadzenia oraz dokonania ewentualnych korekt.
Ustawa o rachunkowości przewiduje dwie metody łączenia:
Metody te są alternatywne względem siebie i wybór konkretnej uniemożliwia stosowania rozwiązań mieszanych. Ustawa o rachunkowości wskazuje, że co do zasady łączenie się spółek handlowych rozlicza się i ujmuje na dzień transakcji w księgach rachunkowych spółki przejmującej albo nowej spółki powstałej, metodą nabycia. Jeżeli jednak w wyniku konsolidacji spółek nie następuje utrata kontroli nad nimi przez dotychczasowych udziałowców możliwe jest zastosowanie metody łączenia udziałów, w szczególności dotyczy to sytuacji łączenia się spółek zależnych w sposób bezpośredni lub pośredni od tej samej jednostki dominującej, jak również w razie połączenia jednostki dominującej niższego szczebla z jej zależną[7].
Metoda nabycia ma zastosowanie w przypadku, gdy spółka przejmująca zapewnia sobie kontrolę nad aktywami netto i działalnością jednostki przejmowanej. Ta metoda ta opiera się na podstawowych i powszechnie przyjętych zasadach rachunkowości takich jak: kontynuacja działalności, historyczna cena nabycia, zasada ostrożnej wyceny, właściwa periodyzacja oraz wyższość treści nad formą. Metoda ma na celu ustalenie ceny nabycia a następnie jej rozliczenie na przejęte aktywa i zobowiązania.
W przypadku zastosowania metody łączenia udziałów udziałowcy stron transakcji obejmują kontrolę nad całością aktywów netto zapewniając sobie w ten sposób stały wspólny udział w podejmowanym ryzyku i uzyskiwanych korzyściach, jakie wynikają z połączenia podmiotów gospodarczych. Co istotne w wyniku połączenia żadna ze stron transakcji nie jest jednostką dominującą [8].
Metoda nabycia polega na zsumowaniu poszczególnych pozycji aktywów i pasywów spółki przejmującej, według ich wartości księgowej, z odpowiednimi pozycjami aktywów i pasywów spółki przejętej, według ich wartości godziwej ustalonej na dzień ich połączenia[9].
Aktywa i zobowiązania spółki przejętej na dzień połączenia obejmują także aktywa i zobowiązania dotychczas niewykazane w księgach rachunkowych i sprawozdaniu finansowym spółki przejmowanej lub nabytej zorganizowanej części przedsiębiorstwa, jeżeli w wyniku połączenia następuje ich rozpoznanie i odpowiadają one definicji aktywów i zobowiązań (tzn. można wiarygodnie ustalić przyszłe korzyści lub zobowiązania wynikające z ujawnionych aktywów lub zobowiązań). Dokonując wyceny metodą nabycia kluczowe jest określenie wartości godziwej aktywów i pasywów spółki.
Na metodę nabycia składają się następujące etapy:
Rozliczenie połączenia metodą nabycia wymaga wyceny aktywów i pasywów jednostki przejmowanej z dnia połączenia według wartości godziwej na dzień połączenia[10]. Oszacowanie wartości godziwej w praktyce oznacza określenie wartość w oparciu, o którą to dany składnik aktywów lub pasywów mógłby być wymieniony na warunkach transakcji rynkowej przez dwie niezależne od siebie strony, znające istotę transakcji i jej konsekwencje. Oszacowanie wartości księgowej powinno być przeprowadzone za pomocą jednej z następujących metod:
Kolejnym etapem przy wycenie metodą nabycia jest porównanie wartości godziwej aktywów netto spółki przejętej (aktywa netto = aktywa – zobowiązania) z ceną przejęcia spółki, którą stanowi wydany ekwiwalent w zamian za przejęty majątek spółki lub zorganizowanej części przedsiębiorstwa. W wyniku tego porównania zostaje określona wartość firmy. Cenę nabycia określa się z uwzględnieniem formy zapłaty oraz powiększa o koszty bezpośrednio związane z połączeniem, tj. koszty doradztwa prawnego, podatkowego, koszty wynagrodzenia niezależnych biegłych dokonujących wyceny itp. Cena nabycia także koszty organizacji poniesione przy założeniu nowej spółki akcyjnej lub koszty podwyższenia kapitału własnego.
Wartość firmy jest zależna od relacji między ceną przejęcia a wartością godziwą aktywów netto spółki przejętej.
W końcowym etapie rozliczenia procesu nabycia w celu zachowania wartości poznawczej sprawozdania finansowego dokonuje się korekt i wyłączeń. Ustalenie ich wartości jest zasadne dla zachowania rzetelności i jasności sprawozdań finansowych, co ma na celu ocenę sytuacji majątkowej i finansowej spółki będącej efektem konsolidacji. Dotyczą one poszczególnych pozycji w bilansie jako elementu sprawozdania finansowego:
Ustawa o rachunkowości nie reguluje problematyki związanej z odroczonym podatkiem dochodowym jaki może wystąpić przy zastosowaniu metody nabycia. Została ona uregulowana w MSSF 3 pn. „Połączenia jednostek gospodarczych”. Połączenie przez przejęcie oznacza przypisanie wartości godziwych do możliwych do zidentyfikowania przejętych aktywów i pasywów na dzień połączenia. Wycena pozycji aktywów i pasywów może skutkować wystąpieniem przejściowych różnic podatkowych między wartością godziwą przejmowanych aktywów netto spółki a ich wartością podatkową. Przykładowo wartość bilansowa składnika aktywów wzrosła w związku z doprowadzeniem jego wartości do poziomu wartości godziwej, natomiast wartość podatkowa tego składnika aktywów pozostała w dotychczasowej wysokości odpowiadającej cenie nabycia (ewentualnie pomniejszonej od umorzeń zaliczanych do kosztów uzyskania przychodów) tego składnika u poprzedniego właściciela. W związku z występowaniem tego typu różnic kierownik spółki przejmującej jest zobowiązany do utworzenia rezerwy z tytułu odroczonego podatku dochodowego[15].
Transakcja nabycia rodzi określone konsekwencje na gruncie prawa podatkowego. Podatkowe skutki łączenia spółek należy określać z uwzględnieniem:
Podatkową konsekwencją nabycia udziałów w drodze połączenia spółek lub przejęcia jest wstąpienie powstałej lub przejętej osoby prawnej lub jednostki niemającej osobowości prawnej we wszelkie przewidziane w przepisach prawa podatkowego prawa i obowiązki każdego z łączących się przedsiębiorstw[16]. W praktyce sukcesja podatkowa oznacza, że na dzień połączenia spółka na którą przechodzi majątek wstępuje w prawa spółki przejmowanej, np. nabywa prawo do zwrotu nadpłaty z tytułu podatku od towarów i usług, możliwość dochodzenia od budżetu państwa albo gminy samorządowej kwot nadpłaconych lub nienależnie uiszczonych podatków wraz z przysługującym oprocentowaniem, możliwość kształtowania treści stosunku zobowiązaniowego oraz wykorzystywania ulg i zwolnień podatkowych służących poprzednikowi, możliwość rozliczenia straty podatkowej spółki przejętej wykazywana w rozliczeniu podatkowym[17]. Konsekwencją sukcesji podatkowej dla spółki przejmującej jest możliwość posługiwania się dotychczasowym numerem identyfikacji podatkowej, zaś dla spółki przejmowanej możliwość stosowania praw i obowiązków wynikających z indywidualnych interpretacji podatkowych wydanych spółce przejmującej[18].
W wyniku połączenia u osoby prawnej może powstać przychód. Przychodem osoby prawnej jest ustalona na dzień łączenia wartość majątku spółki przejmowanej otrzymanego przez spółkę przejmującą lub nowo zawiązaną[19]. Z tych przychodów ustawodawca wyłącza:
Określenie celu połączenia jest podstawą do możliwości zastosowania powyższych wyłączeń. Nie będą one bowiem miały zastosowania zastosowania w przypadku, gdy połączenie nie zostało przeprowadzone z uzasadnionych przyczyn ekonomicznych. Podstawową kwestią jest, zatem określenie celu a następnie przychodu dla spółki przejmującej, który następnie zostanie pomniejszony dla zachowania neutralności podatkowej w wyniku łączenia. Pomimo, że przepisy nie tego nie stanowią to w wydanych interpretacjach podatkowych dominuje pogląd, że przychód dla spółki przejmującej powinien powstać w wartość rynkowej majątku spółki przejmowanej.
Transakcje związane z połączeniem przedsiębiorstw zostały wyłączone z ustawy o podatku od towarów i usług, zatem nie powodują powstania obowiązku podatkowego. Warunkiem zastosowanie tego wyłączenia jest spełnienie warunków zbycia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części[22]. Ustawa nie określa, co należy rozumieć przez termin „zbycie”. W oparciu o praktykę interpretacyjną organów podatkowych oraz orzecznictwo sądów należy wskazać, że termin zbycie obejmuje wszelkie czynności w ramach, których następuje przeniesienie prawa do rozporządzania przedmiotem jak właściciel, tj. sprzedaż, zamianę, darowiznę, przeniesienie własności w formie wkładu niepieniężnego (aportu), itp. W przypadku niespełnienia tego warunku transakcja ta zostanie uznana przez organy podatkowe za dostawę towarów, która to podlega opodatkowaniu. Przykładowo zwolnienie to nie będzie miało zastosowania w odniesieniu do spółki powstałej w wyniku połączenia.
Rozliczenie połączenia należy rozpatrywać także na gruncie ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych należy wskazać, że opodatkowaniu podlega umowa spółki oraz jej zmiany, jeżeli powodują one podwyższenie podstawy opodatkowania, z pewnymi zastrzeżeniami[23]. Przez zmianę umowy spółki należy rozumieć przekształcenie lub łączenie spółek, jeżeli ich wynikiem jest zwiększenie majątku spółki osobowej (spółka cywilna, partnerska, komandytowa, komandytowo – akcyjna) lub podwyższenie kapitału zakładowego spółki kapitałowej (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, spółka akcyjna, prosta spółka akcyjna). W związku z implementacją Dyrektywy Rady 2008/7/WE z dnia 12 lutego 2008 r. dotyczącej podatków pośrednich od gromadzenia kapitału (Dz.U. UE L 46/11) podatkowi od czynności cywilnoprawnych nie podlegają umowy spółki i ich zmiany związane z łączeniem spółek kapitałowych[24]. Na podstawie przedstawionego stanu prawnego należy wnioskować, że zmiana umowy spółki w wyniku łączenia się spółek, w następstwie której nastąpi wzrost kapitału własnego nie będzie skutkowała powstaniem obowiązku podatkowego, o ile zostanie ona zawarta między dwiema spółkami kapitałowymi[25].
[1] Art. 6 pkt. 1 ustawy o podatku od towarów i usług
[2] Art. 1 ust. 1, ust. 2 pkt. 1, ust. 3 pkt. 3 ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych
[3] Art. 2 pkt. 6 lit. a ustawy o podatku od czynności cywilnoprawnych
[4] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego siedziba w Gliwicach z dnia 10 maja 2018 r. I SA/Gl 1374/17
[5] Art. 12 ust 4 pkt. 3e ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
[6] Art. 12 ust 4 pkt. 3f ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
[7] Art. 44a ustawy o rachunkowości
[8] Art. 12 ust. 1 pkt 8c ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych
[9] Art.93 Ordynacja podatkowa
[10] Wyrok NSA z 26.5.2015 r., II FSK 1208/13, Wyr. NSA z 25.11.2015 r., II FSK 2458/13,.
[11] Wyrok NSA z 27 lutego 2013 r., sygn. akt II FSK 1385/11
[12] Dr André Helin, Ustawa o rachunkowości. Komentarz. 2017
[13] Marzena Remlein, Metoda nabycia a metoda łączenia udziałów w procesie łączenia jednostek gospodarczych – rozwiązania krajowe i międzynarodowe, ZESZYTY TEORETYCZNE RACHUNKOWOŚCI, tom 49 (105), Warszawa 2009 r.
[14] Art. 3 ust. 1 pkt 14 ustawy o rachunkowości
[15] Art. 44b ust. 6 i 10 ustawy o rachunkowości
[16] Art. 44b ust 11 ustawy o rachunkowości
[17] Zob. Helin A, Zorde K, Fuzje i przejęcia przedsiębiorstw, Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce, Warszawa 1998, s. 193-198.
[18] Art. 44b ust. 1 ustawy o rachunkowości
[19] Za wartość godziwą przyjmuje się kwotę, za jaką dany składnik aktywów mógłby zostać wymieniony, a obowiązanie uregulowane na warunkach transakcji rynkowej, pomiędzy zainteresowanymi i dobrze poinformowanymi, niepowiązanymi ze sobą stronami. Wartość godziwą instrumentów finansowych znajdujących się w obrocie na aktywnym rynku stanowi cena rynkowa pomniejszona o koszty związane z przeprowadzeniem transakcji, gdyby ich wysokość była znacząca. Cenę rynkową aktywów finansowych posiadanych przez jednostkę oraz zobowiązań finansowych, które jednostka zamierza zaciągnąć, stanowi zgłoszona na rynku bieżąca oferta kupna, natomiast cenę rynkową aktywów finansowych, które jednostka zamierza nabyć, oraz zaciągniętych zobowiązań finansowych stanowi zgłoszona na rynek bieżąca oferta sprzedaży (art. 28 ust. 6 ustawy o rachunkowości).
[20] Art. 44b ustawy o rachunkowości
[21] Art. 44c ustawy o rachunkowości
[22] Art. 503 § 1 Kodeks spółek handlowych
[23] Art. 506 § 1 Kodeks spółek handlowych
[24] Art. 506 § 4 i 5 Kodeks spółek handlowych
[25] Art. 499 § 1 Kodeks spółek handlowych
[26] Art. 494 § 1 Kodeks spółek handlowych
[27] Art. 492 Kodeks spółek handlowych
