Wycena szkody gospodarczej

Istota szkody gospodarczej

W zakresie związanym z działalnością gospodarczą może dochodzić do sporów wynikających między innymi z:

• niedotrzymania przez kontrahentów warunków umowy,
• niezgodnego z prawem wykorzystania majątku przedsiębiorstwa,
• nadużyciami księgowymi,
• przeprowadzeniem czynności kontrolnych z naruszeniem przepisów prawa[1],
• bezprawnym wykorzystaniem własności intelektualnej (np. autorskich praw majątkowych, znaków towarowych know – how),
• stosunkami właścicielskimi (np. w przypadku sp. z o.o, lub innej spółki osobowej lub kapitałowej)
• naruszeniem prawa konkurencji, np. zmowa cenowa, kartel[2].

Następstwem tych zdarzeń jest powstanie strat lub szkód gospodarczych po stronie przedsiębiorstwa, za co może ono dochodzić odszkodowania. W ujęciu prawnym szkoda gospodarcza oznacza zarówno straty jak i utracony zysk po stronie jednostki organizacyjnej[3]. Określając niegospodarność, jako typ przestępstwa gospodarczego ustawodawca wskazuje wszelkie działania, a także zaniechania działań, które prowadzą do jej powstania. Warto dodać, że zakres odpowiedzialności jest zależny od przyczyny oraz od jej wartości.

Czy wiesz, że:

Kancelaria SIPEX przygotowywała opinie w sprawach szkód gospodarczych dla podmiotów prywatnych, spółek publicznych notowanych na GPW w Warszawie oraz dla sądów powszechnych w Warszawie, Krakowie, Katowicach i Gliwicach.

Wycena szkody w przedsiębiorstwie i jej znaczenie – ujęcie prawne i ekonomiczne

Wycena jest kluczowym elementem dla określenia wysokości roszczenia z tytułu szkód gospodarczych. Może być także użyta podczas wymierzenia kary z tytułu popełnienia czynu na szkodę w przedsiębiorstwie.  Prawo karno – gospodarcze wskazuje, że kto będąc upoważnionym do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej, albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej dopuszcza się nadużycia przysługujących mu uprawnień lub niedopełnienia ciążącego na nim obowiązku wyrządza szkodę majątkową podlega karze pozbawienia wolności, przy czym sąd orzekając wymiar kary uwzględnia wartość wyrządzonej szkody w majątku[4]:

• w przypadku, gdy wartość szkód przekracza kwotę 200 000 zł, wówczas zostaje ona zakwalifikowana jako szkoda gospodarcza o znaczącej wartości – osoba, która dopuściła się jej wyrządzenia podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat[5],
• w przypadku wartość szkód gospodarczych przekracza kwotę 1 000 000 zł., wówczas zostaje ona zakwalifikowana jako szkoda gospodarcza wielkich rozmiarów – osoba, która dopuściła się jej wyrządzenia podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat[6].

Warto w tym miejscu wskazać, że jeżeli osoba oskarżona o wyrządzenie szkód gospodarczych wykaże, że działania przez nią podejmowane, choć niestandardowe, kontrowersyjne i nieetyczne, nie spowodowały znaczącej szkody majątkowej lub wielkiej szkody majątkowej wówczas nie ma podstaw do przypisania sprawcy przestępstwa wyrządzenia szkód w obrocie gospodarczym.

Wycena szkody w procesie sądowym

Dokonanie wyceny szkód w przedsiębiorstwie jest kluczowym elementem procesu sądowego także, gdy powstała ona w następstwie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji. Dotyczy to działania sprzecznego z prawem lub dobrymi obyczajami, które zagrażają lub naruszają interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Działania te dotyczą w szczególności: używania wprowadzającego w błąd oznaczenia przedsiębiorstwa (np. marki istniejącej już firmy), fałszywego lub oszukańczego oznaczenia pochodzenia geograficznego towarów albo usług, wprowadzającego w błąd oznaczenia towarów lub usług, naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa, nakłaniania do rozwiązania lub niewykonania umowy, naśladownictwa produktów, pomawiania lub nieuczciwego zachwalania, utrudniania dostępu do rynku (kartele, zmowy cenowe), przekupstwa osoby pełniącej funkcję publiczną, a także nieuczciwa lub zakazana reklama, organizowania systemu sprzedaży lawinowej, prowadzenia lub organizowania działalności w systemie konsorcyjnym oraz nieuzasadnione wydłużanie terminów zapłaty za dostarczane towary lub wykonane usługi[7]. Szczególnym przypadkiem jest wycena szkody związanej z pandemią COVID-19.

Przedsiębiorstwo, jako strona, której interes został zagrożony lub naruszony, w wyniku takich działań, ma prawo do żądania naprawienia wyrządzonych szkód na zasadach ogólnych. Podstawą do takiego postępowania sądowego jest dokonanie wyceny szkód. Choć aktualnie właściwość rzeczowa sądów w sprawach o zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji nie jest zależna od wartości przedmiotu sporu to ze względu Kodeks Postepowania Cywilnego[8] konieczne jest podawanie wysokości przedmiotu sporu w każdym piśmie procesowym, jeżeli od tej niej zależy: właściwość rzeczowa sądu, wysokość opłaty lub dopuszczalność środka odwoławczego, a przedmiotem sprawy nie jest oznaczona kwota pieniężna.

Szkoda spowodowana czynnościami kontrolnymi

Wyceny szkód w spółce należy dokonać także na potrzeby sporów mających na celu zasądzenie odszkodowania z tytułu wykonania czynności kontrolnych z naruszeniem prawa. Przedsiębiorca, który doznał uszczerbku na skutek wykonania czynności kontrolnych z naruszeniem przepisów prawa przysługuje odszkodowanie, przy czym jego dochodzenie następuje na zasadach ogólnych określonych w Kodeksie Cywilnym[9]. Podstawą tego roszczenia jest:

1. Wykonanie czynności kontrolnych z naruszeniem przepisów prawa,
2. Powstanie szkód,
3. Istnienie normalnego, adekwatnego związku przyczynowego między naruszeniem przepisów prawa a powstaniem szkód.

Zasadne jest wskazanie, iż szkoda ta może obejmować, zarówno rzeczywisty uszczerbek na majątku jak i utratę spodziewanych korzyści (por. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23.9.2003 r., K 20/02, OTK-A 2003, Nr 7, poz. 76). Podstawą do dochodzenia roszczenia w przypadku powstania uszczerbku o charakterze majątkowym jest wycena.

Ujęcie ekonomiczne

W ujęciu ekonomicznym wyceny szkód dokonuje się najczęściej w celu określenia ich istotności. Chodzi o ich znaczenie dla płynności finansowej oraz zmiany (uszczerbku) stanu majątkowego poszkodowanego (przedsiębiorstwa, np. sp. z o.o.). Jej oszacowanie umożliwia wskazanie poziomu zmniejszenia stanu aktywów danej firmy lub zwiększenia pasywów. Informacje te umożliwiają nie tylko poprawne ujęcie tej operacji gospodarczej w księgach rachunkowych. Są także niezbędne dla realizacji podstawowych funkcji rachunkowości takich jak: funkcja informacyjna, czy kontrolna. Informacje te pozwalają także na określenie wpływu danego uszczerbku na zmniejszenie wartości spółki. Oszacowanie wysokości szkody ma znaczenie także dla określenie jej wpływu na wskaźniki płynności takie jak: rentowności czy zyskowności.  

Metody szacowania szkód gospodarczych

Rzeczoznawcy dokonujący wyceny szkody gospodarczej dokonują porównania sytuacji sprzed zdarzenia będącego przedmiotem sporu z sytuacją po jego wystąpieniu. Następnie wyznaczają wymierne wartości, które zostały utracone na skutek jego zaistnienia. Najczęściej działanie to polega na wycenie przedsiębiorstwa na dwie daty tj. przed i po zdarzeniu szkodzącym. Uzyskana w ten sposób obiektywna i rzetelna wycena daje możliwość jej wykorzystania przez strony postępowania procesowego. Dodatkowo zwiększa prawdopodobieństwo pozytywnego orzeczenia w postępowaniu procesowym.

Uwzględniając doświadczenia krajów zachodnioeuropejskich oraz Stanów Zjednoczonych należy wskazać, że proces wyceny powinien być wiarygodny. Tak, aby umożliwić wykorzystanie jego wyników na potrzeby sporów gospodarczych. Strona świadcząca usługi w zakresie wyceny powinna posiadać umiejętności wykorzystania zarówno wiedzy ekonomicznej jak i prawniczej. Powinna cechować się także nienaganną postawą zawodową. Uczestnicy zespołu sporządzającego taką wycenę powinni posiadać odpowiednie kwalifikacje i umiejętności. Dotyczy to narzędzi pozwalających na jakościową i ilościowa analizę informacji o mechanizmach funkcjonowania rynku. Powinni także posiadać wiedzę specjalistyczna z zakresu ekonometrii, statystyki, rachunkowości czy finansów. Ta wiedza ekonomiczna jest niezbędna dla zapewnienia dowodu ekonomicznego w postaci kalkulacji ekonomiczno – finansowej. Obejmuje ona między innymi: określenie obszaru konkurencji i oszacowanie jego struktury, wyznaczenie okresu naruszenia, ustalenie dokumentów mogących stanowić materiał dowodowy w sprawie, kalkulację poziomu szkód, jakie mogły zostać poniesione na skutek praktyki antykonkurencyjnej.

Warunkiem zastosowania wycen na potrzeby złożonych postępowań tj. związanych z ochroną marki, konkurencji, czy odszkodowawczymi jest znajomość procedur oraz zasad gromadzenia materiałów dowodowych. Z tego względu osoby sporządzające tego rodzaju wyceny powinny legitymować się także wiedzą prawniczą.

Typy szkód gospodarczych

Wycena szkody to proces, który powinien następować w dwóch obszarach kalkulacji[10].

Szkody rzeczywistej

Powstaje w oparciu o zmniejszenie stanu aktywów lub zwiększenie stanu pasywów. Gdzie następuje oszacowanie wpływu zaistnienia danej szkody na sytuację majątkową poszkodowanej spółki. Oszacowanie opiera się na identyfikacji i zestawieniu faktycznych kosztów lub wydatków, jakie poniosła poszkodowana firma. W szczególności: kosztów dotyczących realizacji kontraktów, wydatków kapitałowych związanych z inwestycją (np. nabyciem przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części). Dotyczy to także kosztów likwidacji następstw działań pozwanego. Nakłady poniesione przez poszkodowanego będą stanowiły podstawę ustalenia wymiaru straty, jeżeli spełniają następujące warunki:

• Między poniesionymi przez poszkodowanego nakładami lub kosztami a danym kontraktem handlowym lub inwestycją będzie istniał związek przyczynowo – skutkowy,
• Poziom poniesionych nakładów lub kosztów jest uzasadniony,
• Poniesienie nakładów lub kosztów zostało należycie udokumentowane, np. za pomocą dowodów księgowych, zeznań podatkowych, sprawozdań finansowych[11].

Utraconych korzyści

Oszacowanie jest dokonywane przez określenie na ile wystąpienie danego zdarzenia, z którym połączona jest czyjaś odpowiedzialność, uniemożliwiło poszkodowanemu osiągnięcie zakładanych przez niego korzyści z tytułu realizacji projektu inwestycyjnego. Ustalenie wartości szkody w oparciu o to założenie ma charakter hipotetyczny. Zakłada się, że gdyby nieokreślone zdarzenie (działanie pozwanego) wówczas poszkodowany zrealizowałby planowane zyski. Istotą jest zatem porównanie stanu rzeczywistego z oczekiwanym przez poszkodowanego. A także określenie prawdopodobieństwa jego wystąpienia, przy czym poziom prawdopodobieństwa jest określany uznaniowo, z uwzględnieniem typu postępowania. Oszacowanie wartości szkody w praktyce następuje w dwóch postaciach:

• Utraconego zysku z realizacji umowy – polega na porównaniu zysku rzeczywistego z zyskiem planowanym (hipotetycznym, oczekiwanym). Określenie zysku hipotetycznego następuje w oparciu o prognozy ekonomiczne z uwzględnieniem prawdopodobieństwa ich realizacji. Przykładowo z uwzględnieniem dotychczasowej współpracy z danym kontrahentem, w ramach umowy. Opracowanie racjonalnych prognoz (tj. prognoz o dostatecznym prawdopodobieństwie realizacji) stanowi podstawę oszacowania utraconych zysków. Określenie prawdopodobieństwa realizacji prognoz powinno nastąpić z uwzględnieniem takich czynników jak: poziom dotychczas zrealizowanych zysków, rozmiar prowadzonej działalności i związane z tym jej właściwości (np. wrażliwość na zmiany w cyklu koniunkturalnym, pozycja rynkowa przedsiębiorstwa, ilość i wielkość dotychczasowych zamówień), stopień realizacji dotychczas wyznaczonych celów oraz budżetów. W przypadku nowo powstałej firmy należy uwzględnić takie czynniki jak: poziom zyskowności porównywalnych podmiotów, znaczenie danego kontraktu w branży działalności nowej jednostki. W celu kalkulacji utraconego zysku przyjmuje się najczęściej metody właściwe dla podejścia dochodowego. Tj, metodę zdyskontowanych przepływów pieniężnych, metodę zdyskontowanych zysków, metodę zdyskontowanych dywidend.
• Utraconej wartości inwestycji – metoda ta będzie miała zastosowanie w sytuacji, w której istnieje duże prawdopodobieństwo, że kontrolowana przez jednostkę inwestycja nie przyniesie w przyszłości w całości lub w części przewidywanych korzyści ekonomicznych. Wycena aktywów będących przedmiotem inwestycji odbywa się z wykorzystaniem metod właściwych dla wyceny przedsiębiorstw. Wyceniający może zastosować w tej sytuacji zarówno metody właściwe dla podejścia dochodowego (np. metodę zdyskontowanych przepływów pieniężnych, metodę zdyskontowanych zysków, metodę zdyskontowanych dywidend) podejścia majątkowego (np. metodę wartości skorygowanych aktywów netto, metodę wartości likwidacyjnej, metodę wartości odtworzeniowej), podejścia porównawczego (np. wskaźnik cena/zysk, EV/EBIT, EV/EBITDA)[12].

Opracowanie raportu z wyceny szkody gospodarczej

Wyceny szkód, zwłaszcza na potrzeby sądowe, należy dokonać uwzględniając ich specyfikę, w szczególności takie okoliczności jak:

• Możliwość i zasadność korygowania dokonanej wyceny w wyniku ujawnienia dodatkowych informacji po dniu wystąpienia szkody,
• Korygowanie prognoz przez uwzględnianie w nich ewentualnych działań zmierzających do ograniczenia rozmiarów szkody lub prawdopodobieństwa nieprzysporzenia oczekiwanych korzyści ekonomicznych,
• Uwzględniania kwestii podatkowych w dokonywanych szacunkach utraconych zysków – jeżeli prognoza zawiera opodatkowanie zysków wówczas należy dokonać ich ubruttowienia,
• Rozróżnienie ryzyka realizacji określonego projektu od ryzyka działania danej jednostki.

Opracowanie projektu wyceny szkody w firmie powinno zawierać następujące elementy:

• Identyfikacje i analizę okoliczności zdarzeń powodujących jej powstanie,
• Określenie stron sporu, tj. interesariuszy oraz podmiotów zaangażowanych,  
• Określenie źródeł kosztów lub utraconych korzyści
• Charakterystykę szkody gospodarczej,
• Oszacowanie wartości zidentyfikowanej szkody wraz ze wskazaniem metody i uzasadnieniem jej wyboru,
• Określenie oddziaływania szkody na gospodarką majątkową i finansową spółki lub interesariuszy
• Przygotowanie i przekazanie raportu z wyceny.

Przygotowana niezależna wycena szkody gospodarczej powinna być wiarygodna oraz rzetelna. Wówczas będzie może być ona wykorzystana, jako wsparcie jednej ze stron sporu lub jako niezależny arbiter w postępowaniu procesowym.

Źródła informacji

[1] Art. 46 ust. 1 Kodeks cywilny z dnia 23 kwietnia 1964 r. tj. z dnia 16 maja 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1145)

[2] Ustawa o roszczeniach o naprawienie szkody wyrządzonej przez naruszenie prawa konkurencji z dnia 21 kwietnia 2017 r. (Dz.U. z 2017 r. poz. 1132)

[3] Art. 296 Kodeks karny tj. z dnia 15 lipca 2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444)

[4] Art. 296 ust. 1 Kodeks karny tj. z dnia 15 lipca 2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444)

[5] Art. 115 § 5 i § 7 Kodeks karny tj. z dnia 15 lipca 2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444)

[6] Art. 115 § 5 i § 7 Kodeks karny tj. z dnia 15 lipca 2020 r. (Dz.U. z 2020 r. poz. 1444)

[7] Art. 3 ust. 2 Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji tj. z dnia 16 maja 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1010),

[8] Art. 126¹ § 1 Kodeks postępowania cywilnego z dnia 17 listopada 1964 r. tj. z dnia 19 lipca 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460)

[9] Art. 46 Prawo przedsiębiorców z dnia 6 marca 2018 r. tj. z dnia 11 czerwca 2019 r. (Dz.U. z 2019 r. poz. 1292)

[10] Wyrok Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 24 grudnia 2018 r. VIII GC 545/16

[11] Zob. red. nauk. Anna Organiściak-Krzykowska, Joanna Bak, Problematyka współczesnych ubezpieczeń,

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie.  Warszawa, 2013,, s.41-43

[12] Zob. Zbigniew Luty, Problemy wyceny w jednostkach gospodarczych, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, Stowarzyszenie Księgowych w Polsce, 2001, s. 116 – 121 oraz Aldona Kamela-Sowińska, Obrót gospodarczy jako dobro prawnie chronione przez ustawę o rachunkowości, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, 2015, s. 142 – 149.  

[13] Zob. red. nauk. Anna Organiściak-Krzykowska, Joanna Bak, Problematyka współczesnych ubezpieczeń, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie.  Warszawa, 2013, s.41-43