Pandemia wirusa SARS-CoV-2 wpłynęła znacząco na działalność gospodarczą wielu przedsiębiorców. Wprowadzony od marca 2020 r. stan zagrożenia epidemiologicznego w Polsce wraz z kolejnymi restrykcjami polegającymi m.in. na ograniczeniu lub wręcz zakazaniu prowadzenia określonej działalności gospodarczej w okresie tzw. lockdownu w sposób wymierny znalazł swoje odzwierciedlenie w wynikach finansowych przedsiębiorców. Z jednej strony, część przedsiębiorców de facto „zyskało” podczas pandemii, a ich przychody znacząco wzrosły, np. przedsiębiorstwa produkujące maseczki, przyłbice. Z drugiej, znamienita większość przedsiębiorców poniosła straty, których nie odrobiła i musiała ogłosić upadłość lub które z trudem próbuje odrobić, np. branża hotelarska, gastronomiczna, eventowa.
Celem dochodzenia roszczenia odszkodowawczego należy zdefiniować pojęcie szkody. W polskim systemie prawnym brak jest definicji legalnej tegoż pojęcia. Na podstawie reguł językowych, charakterystycznych dla języka polskiego, przyjmuje się, że szkoda to wszelkie uszczerbki w dobrach lub interesach prawnie chronionych, które dany podmiot doznał wbrew swojej woli.
W przypadku przedsiębiorców pojęcie szkody zostaje zawężone li tylko do szkody typu majątkowego (szkoda majątkowa, gospodarcza). Szkoda majątkowa jest mierzalna, tj. jest możliwa jest adekwatna wycena z zastosowaniem metod matematycznych oraz rachunkowych. Dzięki czemu możliwe jest jej ujęcie w określonej jednostce, którą zazwyczaj jest jednostka waluty (np. polski złoty).
W ramach szkód gospodarczych (majątkowych) rozróżnia się ich dwa rodzaje:
Porozmawiaj o wycenie z doświadczonym ekspertem.
Skorzystaj z naszej wiedzy i porozmawiaj z doświadczonym specjalistą.
Zapytaj o wycenę przedsiębiorstwaObecnie, gdzie zdaje się, że pandemia COVID-19 stała się już mniejszym zagrożeniem, a przedsiębiorcy praktycznie bez żadnych restrykcji mogą prowadzić działalność gospodarczą rozpoczęło się liczenie strat spowodowanych wprowadzanymi przez polski rząd obostrzeniami, w tym lockdownem. Sąd Okręgowy w Warszawie rozpatruje pierwsze pozwy o odszkodowanie przeciwko Skarbowi Państwa, w których przedsiębiorcy domagają się odszkodowania za sprzecznie z prawem wprowadzane obostrzenia, które doprowadziły do poważnych strat ekonomicznych, a nierzadko również upadłości.
Jako podstawę roszczeń kierowanych wobec Skarbu Państwa można wskazać przede wszystkim art. 77 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (dalej: Konstytucja). Stosownie do wskazanej podstawy z Konstytucji, Każdy ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaka została mu wyrządzona przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Przytoczona jednostka redakcyjna zawiera w sobie normę prawną upoważniającą każdy podmiot prawa, w tym każdego przedsiębiorcę, do żądania słusznego odszkodowania za szkodę, którą wyrządził mu organ władzy publicznej działając w sposób niezgodny z prawem. Kwestią bezsporną jest, iż Rada Ministrów oraz wchodzący w jej skład Minister Zdrowia są organami władzy publicznej umocowanymi do wydawania aktów prawnych, którymi są rozporządzenia. Właśnie owe, kolejno wydawane od marca 2020 r. rozporządzenia stanowiły źródło lockdownów oraz restrykcji obowiązujących terytorium Polski. Jedną z koronnych restrykcji był zakaz prowadzenia określonych działalności gospodarczych (lub prowadzenie pod pewnymi warunkami) pod groźbą kary.
Zdaniem doktryny i judykatury wprowadzane na terytorium Polski ograniczenia, zakazy i restrykcje były tylko merytorycznie uzasadnione. Nie miały one uzasadnienia prawnego. Uzasadnienie prawne zdobyły wówczas, gdyby zdecydowano się wprowadzić na terytorium kraju stan nadzwyczajny w formie ustawy (w myśl art. 228 Konstytucji). Wówczas, w pełni legalnymi byłyby działania związane z ograniczaniem podstawowym praw i swobód obywatelskich, którym niewątpliwie jest prawo i swoboda prowadzenia działalności gospodarczej. Zaniechanie wprowadzenia stanu nadzwyczajnego poddaje pod zasadną wątpliwość legalność każdych kolejnych obostrzeń, restrykcji, lockdownów.
W podobnym tonie wypowiadają się również Wojewódzkie Sądy Administracyjne. W wyroku z dnia 27.10.2020 r. (sygn. akt II SA/Op 219/20) WSA w Opolu stwierdził, że kary administracyjne wynikające z łamania obostrzeń covidowych są ze swej natury bezprawne, gdyż w ocenie Sądu sprzeczne z prawem było podejmowanie przez Rząd działań ograniczających konstytucyjne prawa i wolności bez wprowadzenia stanu nadzwyczajnego. Tożsame wnioski wyciągnął również WSA w Szczecinie w wyroku z dnia 11.12.2020 (sygn. akt II SA/Sz 765/20), który stwierdził, że nakładane na przedsiębiorców na podstawie rozporządzeń ograniczających wolność gospodarczą kary finansowe są bezprawne.
Podsumowując, podczas wprowadzania obostrzeń na terytorium Polski doszło niewątpliwie do materializacji przesłanek z art. 77 ust. 1 Konstytucji, które dają każdemu poszkodowanemu prawo do żądania odszkodowania za poniesione szkody. W związku z czym winien zostać uruchomiony cywilnoprawny mechanizm odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa za szkody wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej.
Na marginesie można zwrócić uwagę, iż problematyka legalności lockdownu oraz spowodowanych z tego tytułu szkód nie jest li tylko domeną polskiego systemu prawnego. Hiszpański Trybunał Konstytucyjny stwierdził bowiem, iż wprowadzony na terenie Hiszpanii lockdown również nie miał umocowania w prawie, co doprowadziło do naruszenia konstytucyjnie gwarantowanych praw i wolności obywateli i przedsiębiorców.
Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej znajduje swoje odzwierciedlenie w treści art. 417 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 Kodeks cywilny (dalej: k.c.). Odnosząc się do przytoczonej podstawy prawnej, Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.
Dokonując wykładni przedstawionej jednostki redakcyjnej należy stwierdzić, iż w odniesieniu do rozporządzeń Rady Ministrów oraz Ministra Zdrowia, podmiotem odpowiedzialnym za wszelkie szkody będzie Skarb Państwa. Przesłanką odpowiedzialności odszkodowawczej jest niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Podkreślić przy tym należy, iż powyższy przepis nie odnosi się do winy poszczególnych osób wykonujących władzę publiczną. Jedyną przesłanką jest stwierdzenie niezgodności z prawem działania lub zaniechania. Przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie należy rozumieć działanie lub zaniechanie sprzeczne z obowiązującym porządkiem prawnym, tj. z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, rozporządzeniami, aktami prawa miejscowego oraz prawem Unii Europejskiej.
Niemniej jednak, powództwo odszkodowawcze musi być uprzednio poprzedzone uzyskaniem przez przedsiębiorcę tzw. prejudykatu, tj. stwierdzenia niekonstytucyjności wprowadzonych przez Rząd obostrzeń oraz lockdownów w odrębnym postępowaniu przed Trybunałem Konstytucyjnym (art. 4171 §1 k.c.). Uzyskanie owego prejudykatu otwiera drogę postępowania odszkodowawczego.
Mając na względzie zaprezentowane orzecznictwo Sądów Administracyjnych oraz de facto konieczność wprowadzenia stanu nadzwyczajnego na terytorium Polski, które to wprowadzenie się nie dokonało, należy stwierdzić, iż władza publiczna zaniechała dokonania tej czynności, co było sprzeczne z obowiązującym porządkiem prawnym. W konsekwencji, każde kolejne działanie władzy publicznej również zostało obarczone sprzecznością z obowiązującym porządkiem prawnym. Stąd, w przedmiotowych sprawach mamy do czynienia z nie jedną, a przynajmniej z dwiema podstawami odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa, tj. za szkody wynikające z zaniechania oraz z działania władzy publicznej przy wykonywaniu tejże władzy.
Powyższe nie przesądza jeszcze o odpowiedzialności Skarbu Państwa za działania lub zaniechania władzy publicznej związane z pandemią COVID-19. Celem dochodzenia roszczenia konieczne jest również wykazanie, iż owo działanie lub zaniechanie władzy publicznej pozostaje w związku przyczynowym ze szkodą gospodarczą przedsiębiorcy. Zgodnie bowiem z treścią art. 361 §1 k.c., Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. Należy zatem dokonać weryfikacji istnienia adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy działaniem lub zaniechaniem władzy publicznej (wprowadzenie obostrzeń pomimo zaniechania wprowadzenia stanu nadzwyczajnego) a szkodami przedsiębiorstw (straty ekonomiczne, obniżenie przychodów, upadłość). Wystarczające w tej kwestii będzie posłużenie się testem J.S. Milla, który w praktyce nazywany jest testem warunku sine qua non. Jego wykorzystanie polega na odpowiedzi pytanie, czy gdyby nie oceniane działanie (lub zaniechanie) to szkoda i tak by powstała.
Odnosząc warunek sine qua non do problematyki szkód związanych z obostrzeniami wprowadzanymi na skutek pandemii COVID-19, odpowiedź winna być negatywna. Szkoda gospodarcza, niezależnie od branży w której działa przedsiębiorca, nie powstałaby gdyby nie konieczność zaprzestania prowadzenia działalności pod groźbą kary lub znaczącego jej ograniczenia (np. tylko dostawy w gastronomii). Wprowadzone obostrzenia stanowiły zatem źródło szkód gospodarczych.
Zakres odpowiedzialności odszkodowawczej Skarbu Państwa winien być rozumiany z poszanowaniem dyrektyw interpretacyjnych wynikających z treści art. 361 §2 k.c. W związku z przytoczoną podstawą prawną, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby szkody mu nie wyrządzono.
Powyższe implikuje wniosek, iż Skarb Państwa w efekcie skutecznego powództwa przedsiębiorców winien wypłacić odszkodowanie odpowiadające zarówno wykazanej stracie rzeczywistej, jak i utraconym korzyściom.
Szkoda gospodarcza w związku z pandemią COVID-19 winna być wyceniona zarówno ujmując stratę rzeczywistą, jak i utracone korzyści.
W przypadku straty rzeczywistej możliwe jest posłużenie się metodą dyferencyjną, tj. porównanie dwóch stanów faktycznych dotyczących danego przedsiębiorstwa. Metoda ta obejmować będzie porównanie przede wszystkich danych finansowych wynikających z podstawowych dokumentów takich jak bilans oraz rachunek zysków i strat. Za punkt wyjścia należy przyjąć dokumenty finansowe z analogicznego okresu roku poprzedzającego wprowadzenie obostrzeń oraz lockdownu i zestawić je z danymi finansowymi wypracowanymi przez przedsiębiorcę w roku obowiązywania obostrzeń. Dzięki temu, wykorzystując różnicę wartości bez większych trudności możliwe będzie porównanie najważniejszych z punktu widzenia przedsiębiorcy pozycji, tj. przychodów, kosztów, zysku/straty netto, porównanie wartości poszczególnych aktywów i pasywów. W przeprowadzanych kalkulacjach należy będzie również uwzględnić ewentualnie otrzymane świadczenia pomocowe. Efektem powyższych działań będą rzeczywiste wartości, które de facto będą odpowiadać wartości poniesionej rzeczywistej straty.
Równie istota z punktu widzenia konstrukcji roszczenia odszkodowawczego jest wycena utraconych korzyści. W tym przypadku opierając się na historycznych (kilka lat wstecz) danych finansowych przedsiębiorstwa możliwe będzie stworzenie modelu predykcyjnego z określoną linią trendu co do wzrostu poszczególnych wartości finansowych takich jak np. zysk. Przygotowany model predykcyjny będzie odpowiadał scenariuszowi odpowiadającemu na pytanie, co gdyby obostrzenia nie zostały wprowadzone, a działalność byłaby dalej prowadzona. Dzięki temu z określonym prawdopodobieństwem możliwa będzie predykcja poszczególnych wartości, ujęcie ich w określonej jednostce (najczęściej walutowej) i potraktowanie w ewentualnym powództwie jako utracone korzyści.
Rzetelnie wykonana wycena szkody gospodarczej, zarówno pod kątem straty rzeczywistej jak i utraconych korzyści stanowić będzie asumpt dla określenia wartości przedmiotu sporu pomiędzy przedsiębiorstwem a Skarbem Państwa w ewentualnym procesie sądowym ukierunkowanym na otrzymanie świadczenia odszkodowawczego. Przeprowadzona w sposób profesjonalny, poparta analizą dokumentów finansowych oraz operacjami matematycznymi wycena stanowić może znaczący dowód w sprawie, co w konsekwencji zwiększa prawdopodobieństwo otrzymania korzystnego rozstrzygnięcia.
Dokonana wycena szkody gospodarczej pozwoli również na odpowiedź na pytanie, czy z punktu widzenia przedsiębiorcy opłacalnym będzie wejście w kilkumiesięczny spór sądowy ze Skarbem Państwa. Co więcej, wysoce prawdopodobne jest, że podczas procesu sądowego Sąd zleci sporządzenie przez biegłego z zakresu rachunkowości lub finansów opinii w przedmiocie poniesionych strat i utraconych korzyści przez przedsiębiorcę. Uprzednio posiadana wiedza i wycena szkody gospodarczej pozwala zagwarantować przedsiębiorcy pewnego rodzaju komfort psychiczny, gdyż opinia biegłego w procesie sądowym nie powinna znacząco odbiegać od treści wyceny przygotowanej przez prywatnego eksperta.
