Rozwód to nie tylko koniec relacji małżeńskiej, ale również często skomplikowany proces podziału majątku wspólnego po zakończeniu procesu rozwodowego. Jednym z najtrudniejszych jego elementów bywa wycena wartości przedsiębiorstwa, którego właścicielem jest jedno lub oboje małżonków. Firma, jako aktywo, może mieć znaczną wartość, dlatego jej prawidłowa wycena jest kluczowa dla sprawiedliwego podziału majątku. Błędna lub niepełna wycena może skutkować nie tylko stratami finansowymi, ale i długotrwałymi sporami sądowymi.
Wycena przedsiębiorstwa na potrzeby postępowania sądowego wymaga zarówno znajomości prawa, jak i zagadnień ekonomicznych. Już na wczesnym etapie warto skorzystać z pomocy prawnika, który pomoże ustalić charakter wspólnego majątku małżonków oraz przygotować się do ewentualnego postępowania sądowego. Równolegle niezbędna może być opinia biegłego rzeczoznawcy majątkowego, który dokona profesjonalnej wyceny firmy. W sądzie, zgodnie z art. 278 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego (k.p.c.), w sprawach wymagających wiadomości specjalnych, Sąd zasięga opinii biegłego, dlatego warto zaangażować taką osobę wcześniej, aby zyskać silną pozycję negocjacyjną.
Rozwiązanie kwestii podziału przedsiębiorstwa może przyjąć różne formy. Najbardziej efektywne
i najmniej kosztowne bywa porozumienie stron, zawarte dobrowolnie, często przy udziale pełnomocników lub mediatorów. Mediacja jest również rekomendowana przez sądy. Zgodnie z art. 183¹–183¹⁵ k.p.c., może być prowadzona także w toku postępowania sądowego. Gdy jednak nie ma zgody co do wartości firmy, jego poszczególnych składowych lub tego czy przedsiębiorstwo wchodzi w skład wspólnego majątku, sprawa trafia do Sądu. Wówczas to Sąd, na podstawie dowodów, w tym opinii biegłych, podejmuje decyzję o sposobie podziału. Może np. przyznać przedsiębiorstwo jednemu z małżonków z obowiązkiem spłaty drugiego.
Dokumentacja finansowa firmy jest kluczowa dla jej prawidłowej wyceny. Do najważniejszych dokumentów do wyceny przedsiębiorstwa należą: bilanse roczne, deklaracje PIT (szczególnie PIT-36 lub PIT-36L), księgi przychodów i rozchodów, umowy z kontrahentami, ewidencje środków trwałych oraz dane z systemów księgowych. Dokumenty te pozwalają określić skład i wartość majątku przedsiębiorstwa, wartość aktywów, przychodów, kosztów i zysków firmy, co umożliwia zastosowanie jednej z metod wyceny (np. dochodowej, majątkowej lub porównawczej).
Pytanie o to, czy przedsiębiorstwo prowadzone przez jednego z małżonków wchodzi w skład majątku wspólnego, jest jedną z najczęściej pojawiających się kwestii w kontekście spraw majątkowych, zwłaszcza przy sprawach rozwodowych. Odpowiedź nie jest jednoznaczna i zależy od wielu czynników, takich jak czas założenia firmy, źródła finansowania oraz zaangażowanie drugiego małżonka w jej prowadzenie. Aby dokonać prawidłowej oceny, należy sięgnąć do przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, które regulują ustrój majątkowy małżeństwa.
Zgodnie z art. 31 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (k.r.o.), z chwilą zawarcia małżeństwa między małżonkami z mocy prawa powstaje wspólność ustawowa, która obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich. Przedmioty te tworzą majątek wspólny. W skład majątku osobistego (zgodnie z art. 33 k.r.o.) wchodzą natomiast m.in. przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, nabyte przez dziedziczenie lub darowiznę, a także przedmioty służące wyłącznie jednemu z małżonków.
W praktyce oznacza to, że wszystkie dochody osiągnięte w trakcie małżeństwa co do zasady wchodzą do majątku wspólnego. Pojęcie to ma więc bardzo szeroki zakres i obejmuje również dochody z działalności gospodarczej, niezależnie od tego, kto formalnie jest właścicielem przedsiębiorstwa.
Jeżeli jedno z małżonków założyło firmę jeszcze przed zawarciem związku małżeńskiego, to co do zasady sama firma (rozumiana jako zespół składników majątkowych i niemajątkowych) należy do majątku osobistego małżonka – zgodnie z art. 33 pkt 1 k.r.o. Oznacza to, że nie podlega podziałowi przy rozwodzie. Należy jednak zauważyć, że sytuacja komplikuje się, gdy przedsiębiorstwo rozwija się w trakcie trwania małżeństwa, a jego wartość wzrasta m.in. dzięki środkom z majątku wspólnego. W takim przypadku majątek odrębny (np. nieruchomości lub maszyny) pozostaje nadal osobisty, jednak przy rozwodzie może dojść do rozliczenia nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty – zgodnie z art. 45 § 1 k.r.o. Drugi małżonek może więc domagać się zwrotu nakładów poczynionych ze wspólnych środków na rozwój przedsiębiorstwa.
Zasadniczo, jeśli firma została założona w trakcie trwania wspólności ustawowej, to uznaje się ją za element majątku wspólnego. Choć przedsiębiorstwo może być zarejestrowane na jednego z małżonków (np. jako jednoosobowa działalność gospodarcza), to zyski z niego, sprzęt zakupiony za wspólne środki czy inne aktywa wchodzące w jego skład, stanowią wspólny majątek. Nawet jeżeli drugi małżonek formalnie nie uczestniczył w prowadzeniu firmy, ma prawo do udziału w wartości przedsiębiorstwa przy podziale majątku wspólnego.
Często zdarza się, że firma prowadzona przez jednego z małżonków została sfinansowana w całości lub części z jego majątku osobistego (np. ze środków uzyskanych przed zawarciem małżeństwa, z darowizny lub spadku). W takiej sytuacji wartość tych nakładów może podlegać rozliczeniu przy podziale majątku wspólnego. Sąd, opierając się na art. 45 k.r.o., może orzec o zwrocie nakładów z majątku osobistego na majątek wspólny lub odwrotnie, w zależności od kierunku przepływu środków. W praktyce oznacza to konieczność prowadzenia szczegółowej dokumentacji finansowej i dowodowej (np. umów, przelewów bankowych czy oświadczeń), które mogą potwierdzić źródło finansowania poszczególnych inwestycji
w firmę.
Nie bez znaczenia jest także wkład niematerialny. Zwłaszcza praca drugiego małżonka na rzecz firmy, nawet jeśli nie była formalnie zatrudniona. Przykładem może być pomoc w księgowości, kontaktach z klientami, organizacji pracy czy choćby opieka nad dziećmi, która umożliwiła drugiemu małżonkowi rozwijanie firmy. Orzecznictwo sądów coraz częściej uwzględnia takie wkłady jako istotne przy ustalaniu równego podziału majątku.
W przypadku rozwodu małżonków, którzy w trakcie trwania wspólności majątkowej prowadzili działalność gospodarczą, jednym z kluczowych zagadnień staje się sposób podziału majątku związanego z firmą. To, w jaki sposób prowadzona była działalność gospodarcza (jednoosobowa działalność, spółka cywilna, osobowa czy kapitałowa), ma istotne znaczenie dla ustalenia, czy i w jaki sposób majątek ten wchodzi do majątku wspólnego oraz jak może zostać podzielony. Odpowiedź na te pytania wymaga szczegółowej analizy nie tylko przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, ale także przepisów Kodeksu cywilnego i Kodeksu spółek handlowych.
Porozmawiaj o wycenie spółki z doświadczonym ekspertem.
Skorzystaj z naszej wiedzy i porozmawiaj z doświadczonym specjalistą.
Zapytaj o wycenę przedsiębiorstwaJednoosobowa działalność gospodarcza może być zarejestrowana wyłącznie na jednego z małżonków, jednak fakt ten nie wyłącza majątku związanego z firmą spod reżimu wspólności majątkowej. Zgodnie z już wspomnianym art. 31 § 1 k. r. o., majątek wspólny obejmuje przedmioty nabyte w czasie trwania wspólności, niezależnie od tego, który z małżonków je nabył. Jeżeli więc działalność była prowadzona w trakcie trwania małżeństwa, majątek firmy należy traktować jako składnik majątku wspólnego. Do tego majątku zalicza się środki trwałe, zapasy, należności od kontrahentów, środki pieniężne, a także wartości niematerialne takie jak know-how, renoma firmy, czy bazy klientów. W praktyce sądowej przyjmuje się, że firma może być traktowana jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych w rozumieniu art. 551 Kodeksu cywilnego, co pozwala na jej wycenę jako całości, uwzględniającą również jej potencjał zarobkowy, a nie jedynie aktywa materialne. Renoma i pozycja na rynku, choć niematerialne, mają realną wartość i są uwzględniane przy szacowaniu wartości przedsiębiorstwa.
Jeżeli chcesz dowiedzieć się więcej na temat wyceny firmy jednoosobowej zapraszamy do naszej sekcji z artykułami.
Nieco inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku spółki cywilnej. Jest to forma działalności oparta na umowie między wspólnikami, uregulowana w art. 860 i n. Kodeksu cywilnego, nieposiadająca osobowości prawnej. Majątek spółki cywilnej jest współwłasnością łączną wspólników, co oznacza, że żaden ze wspólników nie ma wyodrębnionego udziału, a całość majątku zarządzana jest wspólnie. Jeżeli udział w spółce został nabyty w czasie trwania wspólności ustawowej, to zgodnie z art. 31 k.r.o. stanowi on część majątku wspólnego. Jednak tylko małżonek będący stroną umowy spółki jest formalnie wspólnikiem spółki cywilnej. Po rozwodzie współmałżonek nie nabywa udziału ani żadnego składnika majątku spółki, ale może dochodzić rozliczenia wartości tego udziału przy podziale majątku wspólnego. W praktyce sądowej często dochodzi do sytuacji, w której jeden z małżonków pozostaje w spółce, a drugi otrzymuje spłatę odpowiadającą wartości połowy udziału przypadającego do majątku wspólnego, którego wartość zostanie ustalona w ramach wyceny spółki cywilnej. Taki sposób rozliczenia znajduje oparcie w orzecznictwie i zapewnia respektowanie interesów obu stron.
W przypadku spółek osobowych – takich jak spółka jawna, partnerska, komandytowa czy komandytowo-akcyjna – konieczne jest uwzględnienie specyfiki regulacji zawartych w Kodeksie spółek handlowych. Spółki te posiadają odrębną podmiotowość prawną i samodzielnie odpowiadają za swoje zobowiązania, natomiast wspólnicy posiadają udziały, które mogą wchodzić w skład majątku wspólnego małżonków. Jeżeli udział w spółce osobowej został objęty lub nabyty w trakcie trwania wspólności ustawowej, może stanowić składnik majątku wspólnego, o ile nie został nabyty za środki pochodzące z majątku osobistego. Wartość tego udziału ustalana jest zazwyczaj z pomocą biegłego sądowego, który bierze pod uwagę zarówno wartość bilansową spółki, jak i jej zdolność do generowania zysków. Warto jednak pamiętać, że możliwość swobodnego obrotu udziałami w spółkach osobowych bywa ograniczona. Umowa spółki, jak również przepisy k.s.h., mogą zawierać zapisy utrudniające zbycie udziałów, czy też wykluczające wstąpienie osoby trzeciej – w tym byłego współmałżonka wspólnika – do grona wspólników (np. art. 10 i art. 80 k.s.h.). Oznacza to, że drugi małżonek nie ma prawa żądać wstąpienia do spółki, lecz może domagać się wyłącznie spłaty z tytułu wartości udziału.
Udziały w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością są traktowane jako składnik majątku wspólnego, jeśli zostały objęte lub nabyte przed nastaniem rozdzielności majątkowej. W przypadku rozwodu wartość tych udziałów podlega podziałowi. Wycena udziałów w spółce z o. o. może być dokonana metodą bilansową (na podstawie księgowej wartości netto) lub rynkową (uwzględniającą m.in. zyski, perspektywy rozwoju, pozycję na rynku). W praktyce sądowej najczęściej spotykanym rozwiązaniem jest przyznanie udziałów jednemu z małżonków i zasądzenie spłaty na rzecz drugiego. Warto podkreślić, że zgodnie z art. 182 § 1 k.s.h., umowa spółki może ograniczać zbywanie udziałów, np. poprzez wymóg zgody zgromadzenia wspólników. To oznacza, że w niektórych przypadkach sprzedaż udziałów byłemu małżonkowi będzie niemożliwa bez zgody pozostałych wspólników. Wówczas jedyną realną opcją będzie spłata lub sprzedaż udziałów osobie trzeciej, jeżeli spółka na to pozwala.
Akcje spółek akcyjnych, podobnie jak udziały w spółkach z o.o., wchodzą do majątku wspólnego, jeśli zostały nabyte w czasie trwania małżeństwa. Ich wycena zależy od tego, czy są to akcje notowane na giełdzie, czy nienotowane. W przypadku akcji notowanych ustalenie wartości jest stosunkowo proste ponieważ przyjmuje się cenę rynkową z dnia ustania wspólności. Trudniejsze jest to w odniesieniu do akcji nienotowanych, gdzie niezbędna jest wycena ekspercka, często oparta na metodzie dochodowej lub porównawczej. Zbywalność akcji również może być ograniczona, co dotyczy szczególnie akcji imiennych. Co więcej, możliwość wpływu na spółkę wynikająca z posiadania akcji (np. głosowania na walnych zgromadzeniach) może mieć dodatkową wartość, którą również należy wziąć pod uwagę. Drugi z małżonków nie staje się współakcjonariuszem, lecz może domagać się spłaty lub udziału w wartości rynkowej akcji. Tak jak w przypadku innych form prowadzenia firmy, najczęstszym rozwiązaniem jest przyznanie akcji jednemu z małżonków i rozliczenie ich wartości w formie pieniężnej.
Podział majątku wspólnego małżonków po rozwodzie może być skomplikowanym i kosztownym procesem, zwłaszcza gdy jego elementem jest przedsiębiorstwo lub wartościowe składniki wymagające specjalistycznej wyceny. W takich sytuacjach konieczne jest skorzystanie z pomocy rzeczoznawcy majątkowego lub biegłego z zakresu wyceny przedsiębiorstw. Koszty związane z ich usługami mogą być znaczne, a pytanie o to, kto powinien je ponieść, staje się istotnym elementem strategii procesowej. Rzeczoznawca majątkowy lub biegły specjalizujący się w wycenie przedsiębiorstw odgrywa kluczową rolę w ustaleniu wartości składników majątkowych, które mają zostać objęte podziałem.
Ile kosztuje wycena firmy na potrzeby postępowania? Koszty sporządzenia opinii przez rzeczoznawcę są zróżnicowane i zależą od rodzaju składnika majątku oraz stopnia złożoności wyceny. Wycena przedsiębiorstwa bywa znacznie droższa – w zależności od skali działalności, liczby składników majątkowych i dostępności danych finansowych, koszty mogą wynosić od 5 000 zł w przypadku mikroprzedsiębiorstw, przez 10 000 – 15 000 zł przy małych i średnich firmach, aż do kilkudziesięciu tysięcy złotych przy dużych, złożonych strukturach lub spółkach kapitałowych. Jeżeli opinia ma zostać przedstawiona w toku postępowania sądowego, dodatkowe koszty mogą wiązać się z udziałem biegłego w rozprawach, sporządzaniem uzupełnień opinii czy opinii dodatkowych.
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 520 § 1 k.p.c., każdy z uczestników ponosi koszty związane ze swym udziałem w sprawie. W praktyce oznacza to, że jeśli obie strony zgadzają się co do potrzeby powołania biegłego, mogą wspólnie pokryć zaliczkę na jego wynagrodzenie. W wielu przypadkach jednak to jedna ze stron wnioskuje o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego i wówczas sąd wzywa ją do uiszczenia zaliczki. Jeżeli strona odmawia, sąd może oddalić wniosek dowodowy.
W przypadku przeprowadzenia dowodu z urzędu, sąd może zobowiązać obie strony do pokrycia kosztów proporcjonalnie. Ostateczne rozliczenie kosztów następuje w postanowieniu kończącym postępowanie. Sąd może zdecydować, że jedna ze stron poniesie je w całości lub części, w zależności od wyniku sprawy i okoliczności, np. czy dana wycena była konieczna lub celowa.
Strony postępowania często decydują się na sporządzenie tzw. prywatnych opinii rzeczoznawczych, zwanych również ekspertyzami prywatnymi. Takie opinie, choć mogą być pomocne, nie mają statusu dowodu z opinii biegłego (zgodnie z orzecznictwem np. wyrok SN z dnia 12.04.2002 r., I CKN 92/00). Mogą być jednak wykorzystane jako dokument prywatny i stanowić istotne uzupełnienie twierdzeń strony. Coraz częściej sądy traktują takie opinie jako wstęp do powołania biegłego z urzędu, zwłaszcza gdy są rzetelnie przygotowane i zawierają metodologię zgodną ze standardami wyceny. W praktyce jednak dla sądu wiążąca jest wyłącznie opinia biegłego powołanego procesowo, a nie ekspertyza sporządzona na zlecenie strony, choć ta może stanowić podstawę do kwestionowania opinii biegłego sądowego.
Jako biegły sądowy z wieloletnim doświadczeniem w zakresie wyceny przedsiębiorstw i składników majątku, miałem okazję wielokrotnie sporządzać opinie na potrzeby postępowań o podział majątku wspólnego małżonków. Z perspektywy praktyka mogę z pełnym przekonaniem stwierdzić, że rola biegłego w tego typu sprawach jest nie tylko istotna, ale i wyjątkowo odpowiedzialna. Wycena przedsiębiorstwa lub innego składnika majątkowego bardzo często ma kluczowe znaczenie dla końcowego wyniku postępowania, a jej jakość i rzetelność mogą decydować o tym, czy strony zaakceptują propozycję podziału, czy też sprawa przeciągnie się na wiele lat.
Z uwagi na emocjonalny i finansowy ciężar takich spraw, każda pomyłka czy niedokładność może prowadzić do realnej szkody dla jednej ze stron. Dlatego tak istotne jest, by biegły działał w sposób niezależny, przejrzysty i zgodny z punktu widzenia obowiązujących standardów wyceny.
W swojej praktyce wykonywałem również wyceny na zlecenie prywatne – najczęściej na potrzeby przygotowania się strony do postępowania sądowego lub negocjacji ugodowych. Choć takie opinie nie mają statusu opinii biegłego sądowego, były one często przedstawiane w toku postępowania i stanowiły ważny materiał pomocniczy, zwłaszcza na wstępnym etapie sprawy. Zdarzało się, że prywatna opinia mojej autorstwa stawała się podstawą do wypracowania porozumienia stron lub została dołączona do akt sądowych jako dowód z dokumentu prywatnego.
Jeśli stoisz przed wyzwaniem podziału majątku i potrzebujesz rzetelnej, obiektywnej i zgodnej ze standardami wyceny przedsiębiorstwa – jesteśmy do Twojej dyspozycji. Sporządzamy zarówno opinie prywatne, jak i operaty na potrzeby postępowań sądowych. Nasze wieloletnie doświadczenie w pracy biegłego sądowego gwarantuje najwyższy poziom merytoryczny i pełną transparentność. Skontaktuj się z nami, aby uzyskać profesjonalne wsparcie.
